Hasan Hüseyin KÖKEN Online Edebiyat Eğitim Sitesi
İlgili Makaleler
Cümle : Bir düşünceyi, duyguyu, isteği ya da yargı an-latmaya yarayan kurallı sözcükler topluluğuna cümle denir.
Bir cümlenin asıl öğeleri yüklem ve öznedir. Yüklemin anlamını değişik yönlerden tamamlayan diğer sözcük ve sözcük grupları (nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci,edat tümleci) da yardımcı ögelerdir.
ASIL ÖGELER
- YÜKLEM: Kip ve kişi ekleriyle çekimli hâle getirilmiş fiillerin; ekfiille (-di, -miş, -se, -dir) çekimli hâle getirilmiş ad soylu sözcüklerin,cümlede aldığı göreve yüklem denir.
Bu konuyu iyi öğrenmelisiniz.
Rıfkı’nın kardeşi on yedi yaşındaymış.
- ÖZNE: Yüklemin bildirdiği oluş, kılış, durum, iş veya hareketi yapan ya da bu fiiller içinde bulunan varlık adlarının cümledeki görevine özne denir. Özneyi bulmak için yükleme “kim, ne” soruları sorulur.
Akşam güneşi daha etkileyicidir.
Savaşlar sırasında bütün değerli kitaplar insafsızca yakılmış.
ÖRNEK SORU:
(I) Alifuatpaşa geniş ve derin bir vadinin içinde kurul-muştu. (II)Dik,kayalık tepenin üstünde oldukça büyük bir bayrak dalgalanırdı.(III) Belediye binasının karşısına düşen sokağın sonundaki geniş arsa çocukların oyun yeriydi. (IV) Tarihi köprüden geçerek Geyve’ye giderdi kasabanın insanları.(V)Bu kasabanın insanlarının her biri diğerinden daha yardımseverdi.
Yukarıdaki parçayla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) I.cümlenin yüklemi edilgen çatılı bir eylemdir.
B) II.cümlenin öznesi sıfat tamlamasıdır.
C) III.cümlenin yüklemi ekeylem almış ad soylu bir söz öbeğidir.
D) IV.cümlenin öznesi belirtili ad tamlamasıdır.
E) V.cümlenin öznesi sıfat tamlamasıdır.
ÇÖZÜM:
I.cümlenin yüklemi “kurulmuştu “ edilgen çatılıdır. II. cümlenin öznesi “oldukça büyük bir bayrak” sıfat tam-lamasıdır.,III.cümlenin yüklemi “çocukların oyun yeriydi ” ekeylem almış ad soylu bir söz öbeğidir.IV. cümlenin öznesi “kasabanın insanları” belirtili ad tamlamasıdır. V.cümlenin öznesi “Bu kasabanın insanlarının her biri” tamlayanı sıfat tamlaması olan belirtiliad tamlamasıdır. CEVAP:E
YARDIMCI ÖGELER
1. NESNE:Yüklemde belirtilen fiilden etkilenen söz-cük veya sözcük gruplarına nesne denir. Nesne sadece yüklemi fiil olan cümlelerde vardır.
*Yüklemi ad soylu bir sözcük olan cümlelerin nes-neleri yoktur.
Nesneler cümlede yalın veya ekli oluşlarına göre iki türlüdür:
a. Belirtisiz Nesne: Yalın hâldeki nesnedir. Belirtisiz nesneyi bulmak için yükleme “etkilenen ne, etkilenen kim?” soruları sorulur.
İçeri girdiğimde yemek yapılıyordu.
b. Belirtili Nesne: İsmin -i hâlindeki nesnelerdir. Belirtili nesneyi bulmak için yükleme “kimi, neyi?” soruları sorulur.
Eşim yaprak sarmasını çok güzel yapıyor.
ÖRNEK SORU:
(I) Eşyalar yerleştirilince,otobüse yolcular da bindi. (II) Şöför beklemeksizin kontağı açtı.(III) O sırada otobüs yazıhanesinden biri fırladı.(IV) Otobüsekoşuyordu; soluk soluğa yetişti.(V) Önümüzdeki tek boş koltuğa oturdu.(VI) Çevresindekileri teker teker selamladı, kıpkırmızı yüzüyle..
Yukarıdaki parçada hangi cümlelerde belirtili nesneye yer verilmiştir?
A) I.-III. B) II.-IV. C)III..-V. D) IV.-VI. E)II.-VI.
ÇÖZÜM:
II.cümledeki “kontağı “ ve VI.cümledeki “çevresindekileri” sözcükleri belirtili nesnedir. CEVAP:E
2. DOLAYLI TÜMLEÇ: Yüklemin bildirdiği işin ya da durumun yöneldiği (-e hâli), bulunduğu ya da gerçekleştiği (-de hâli), başladığı ya da çıktığı, ayrıldığı,uzaklaştığı,kaynaklandığı (-den hâli) yeri, varlığı bildiren sözcük veya sözcük topluluğuna dolaylı tümleç denir.
Yükleme “kime, neye, nereye, kimde, neyde, nerede, kimden, neyden, nereden” soruları sorularak bulunur.
Eskişehir’e gideceğim.
Seni Kızılay’da bekliyorum.
Bu yüzük anneannemden kalmış
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yanıtı dolaylı tümleçtir?
A) Bu kitabı parasını sonradan mı ödeyeceksin?
B) Kredi borcunuzun ödeme tarihi mi geçmiş?
C) Bankaya gidip otomatik ödeme talimatı mı verdin?
D) Fatura tutarınızı mı sormuştunuz?
E) Kitaplarınızı dershanede mi unutmuşsunuz?
ÇÖZÜM:
“ mi” edatı ; A’da zarf tümleci “sonradan” sözcüğünden sonra kullanıldığı için zarf tümlecini, B’de özne “ödeme tarihi” sözünden sonra kullanıldığı için özneyi ,C’de belirtisiz nesne “ ödeme talimatı “ sözünden sonra kullanıldığı için belirtisiz nesneyi, D’de belirtili nesne “ fatura tutarınızı” sözünden sonra kullanıldığı için belirtili nesneyi, E’de dolaylı tümleç “dershanede” sözcüğünden sonra kullanıldığı için dolaylı tümleci buldurma-ya yöneliktir. CEVAP:E
3. ZARF TÜMLECİ: Yüklemi zaman, durum, yön, sebep, miktar ve soru anlamıyla belirten sözcük veya sözcük gruplarına zarf tümleci denir.
Yükleme “ne zaman, ne zamana kadar, ne kadar zaman, niçin, neden, nasıl, ne gibi, ne kadar, ne ölçüde, kaçıncı, ne yöne, ne tarafa…“gibi sorular sorularak bulunur.
Dün akşam Altınpark’a kadar yürüdük.
Beni sessizce dinleyin.
Bu soruyu nasıl çözdünüz?
ÖRNEK SORU:
I. Yavaş yavaş bütün gerçekleri o da görüyordu.
II. Dün seni yolda görmüşler.
III. Siz de arkadaşınız da çok konuşuyorsunuz.
IV.Nasıl çözdünüz bu soruyu?
V. Dışarıya çıksın bütün öğrenciler.
Yukarıdaki cümlelerden hangisinde zarf tümleci kullanılmamıştır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM:
I. cümlede “yavaş yavaş”, II.cümlede “dün” ,III.cümlede “çok”, IV.cümlede “nasıl” sözcükleri zarf tümlecidir. V.cümlede “dışarıya” sözcüğü dolaylı tümleçtir. CEVAP:E
4. EDAT TÜMLECİ: Bir adla bir edatın oluşturduğu söz öbekleri cümlede edat tümleci görevini üstlenir. “kim, ne?” sorularına eklenen edat görevli sözcüklerle oluşturulan soru söz öbeklerine cevap verir edat tümleci.
Sınava arkadaşlarımla çalışacağım.
