Hasan Hüseyin KÖKEN Online Edebiyat Eğitim Sitesi
İlgili Makaleler
Bir dilin sözcüklerinin yapısını (biçimini), sözcüklerdeki kök – ek ilişkisini, türeme yollarını, çekim biçimlerini, birleşme özelliklerini inceleyen dilbilgisi koluna biçim bilgisi denir.
Sözcükler yapıları yönünden iki öğeden oluşur:
A. Anlamlı öge: KÖK
B. Anlamsız öge: EK
KÖK NEDİR?
Bir sözcü parçalandığında geriye kalan anlamlı en küçük birime kök denir.
göz – lük – çü – lük bil – im – se – lik
balıkçılık –>balık-çı-lıkı
yazık –>yazık
kelebek–>kelebek
UYARI :Sözcük kökleri,sözcüğün parçalanmadan önceki haliyle arasında anlam ilgisi bulundurmalır.
TÜRKÇE SÖZCÜK KÖKLERİNİN ÖZELLİKLERİ
1.Türkçede köke ek getirildiğinde kökün yapısında genellikle değişiklik olmaz;ancak kimi ad ve eylemlerde çekim ya da türetme sırasında birtakım ses değişmeleri (ses olayları) görülür.
Ben/bana, sen/sana … sözcük kökünde ünlü değişimi
Dinleyor, diyen … sözcük kökünde ünlü daralması
Kavruldu, sarardı……..sözcük kökünde ünlü düşmesi
Kitabın, yudum……sözcük kökünde ünsüz yumuşaması
Minicik, alçaldı…..sözcük kökünde ünsüz düşmesi
2. Türkçede ekler daima köklerden sonra gelir. Gör-ül-me-di-k
Türkçede kökler sözcük türü yönünden iki grupta incelenir:
Ad kökleri Eylem kökleri
AD KÖKLERİ: Varlıkları ya da kavramları karşılayan sözcüklerdir.
ASIL AD KÖKLERİ YANSIMA AD KÖKLERİ
Çiçek,böcek,kuş pat,küt,vız,cız,gür,şır
EYLEM KÖKLERİ: İş, hareket, durum, oluş bildiren köklerdir
NOT: Eylem kökleri -mak(-mek) eki alabilen köklerdir
UYARI:Günümüz Türkçesinde kimi kökler hem ad hem de eylem kökü olarak kullanılabilecek özelliktedir. Anlamca da ilişki olan bu özellikteki köklere ortak kök (kökteş sözcük) denir.
Barış, sıva, boya, eski, güven,ekşi,…sözcükleri birer ortak köktür.
NOT: ortak kökleri, yazılışları ve söylenişleri aynı, anlamları farklı olan sesteş köklerle karıştırmamak gerekir.
ÖRNEK SORU:
Sonsuza (I) dek yaşayacak (II) olan sanatçıların (III) arzuladıkları (IV) şey doğanın (V) tablosunun güzellikler-le boyalı olmasıdır.
Bu cümlede numaralanmış sözcüklerden hangisinin kökü ötekilerden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM:“Son,yaş,sanat,arzu” sözcükleri ad, “doğ-“ eylem köküdür. CEVAP:E
EK NEDİR?
Sözcüklerin yapısında,anlamında,türünde değişiklik yapan ya da cümle içerisinde görev üstlenmesini sağlayan dilin en küçük birimine EK denir.
Ekler çekim eki ve yapım eki olarak iki bölümde incelenir.
ÇEKİM EKLERİ: Sözcüklerin, cümledeki diğer sözcüklerle ilişkisini ve görevini belirleyen eklerdir. Yeni kavramları karşılayacak yeni sözcükler türetmez. Genel olarak yapım eklerinden sonra gelir. İki bölümde incelenir:
AD ÇEKİM EKLERİ EYLEM ÇEKİM EKLERİ
1. Çoğul eki 1. Kip ekleri
2. Durum ekleri A)Haber Kipleri
3. Tamlama ekleri B) Dilek Kipleri
4. İyelik ekleri
5. İlgi eki 2. Kişi ekleri
ÇOĞUL EKİ
Görevleri
• Genel olarak tür adlarına (cins isimlere) eklenerek aynı türden birden çok varlığı belirtir:
Çocuklar top oynuyor.
• Söze abartma anlamı katar:
Bilirsiniz sizi dünyalar kadar severim.
• Söze aşağı yukarı, yakın olma anlamı katar:
Sevinç, on yedi yaşlarıda bir kızdı o zamanlar.
• Zaman adlarına eklenerek “her” sıfatının görevini üstlenir:
Saygısızları hiç sevmez.
• Söze saygı anlamı katar:
Hasan Beyler, dershanedeler mi?
• Özel adlara eklenerek aynı adı taşıyanları (adaşları) anlatır:
Öğretmen, Niyazi’leri yanına çağırdı.
• Özel adlara ve akrabalık adlarına eklenerek “aile” kavramı bildirir:
Salı günü Sevimlere gideceğiz.
• Özel adlara “benzerlik ve saygı” anlamı katar:
Edebiyatımızı N. Kemal’ler, T. Fikret’ler yenileştirdi.
• Ulus ve yer bildiren sözcüklere eklenerek “genel-leme, topluluk” anlamı katar:
Türkler ,İngilizler,Almanlar,…
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde “Sürüngenler konusu işlenmişti,geçen hafta.” cümlesindeki “-ler” ekinin cümleye kattığı anlamı katmıştır?
A) Seni görünce dünyalar benim oldu.
B) Bu ülkeye M.Kemal’ler gelmez artık.
C) Mdür Beyler henüz gelmediler.
D) Fare diğer kemirgenlerden farklı mıdır?
E) Oğlumuz sonunda bizi düşünebilmişler.
ÇÖZÜM:”-ler” eki;A’da “abartma”,B’de “benzerleri”, C’de “saygı,nezaket”, D’de soru cümlesinde olduğu gibi.”sınıflandırma”,E’de “sitem” anlamı katmıştır. CEVAP:D
DURUM (HAL) EKLERİ: Adların cümledeki görevlerini belirleyen, başka sözcüklerle ilgi kurmalarını sağlayan eklerdir.
1. Yalın durumu: ( -)
Kitap okudum.
2. Belirtme durum eki: -ı (-i, -u, -ü )
Kitabı okudum.
NOT: Belirtme durum ekini alan sözcük ya da sözcük öbekleri cümlede “belirtili nesne” görevini üslenir.
3.Yönelme durum eki:-a (-e)
Kitaba baktın mı?
NOT: Yönelme durum ekini alan sözcük ya da sözcük öbekleri cümlede “dolaylı tümleç” görevini üslenir.
UYARI:Yönelme durum eki “-a (-e)” bazı kullanımlarında “yönelme” dışında da anlam bildirir.
Bu hediyeyi sana aldım. “için” sözcüğünün görevini üstlenerek “özgülük” ilgisi kuruyor.
Bizi görmeye gelecek. “mek için” sözcüğünün göre-vini üstlenerek “amaç” ilgisi kuruyor.
4. Bulunma durum eki: -da (-de, -ta, -te )
Dershanede unutmuş kitaplarını.
NOT: Bulunma durum ekini alan sözcük ya da sözcük öbekleri cümlede “dolaylı tümleç” görevini üslenir.
5. Çıkma (çıkma,ayrılma,uzaklaşma) durum eki: –dan (-den, -tan, -ten )
Sinemadan az önce çıktık.
NOT: Çıkma durum ekini alan sözcük ya da sözcük öbekleri cümlede “dolaylı tümleç” görevini üslenir.
UYARI: Çıkma durum eki “-dan” bazı kullanımlarında “çıkma,ayrılma,uzaklaşma” dışında da anlam bildirir.
Bu yünden kazak ördüm. Eklendiği sözcüğe “neden yapıldığı” anlamı katmış.
Uçak trenden hızlıdır.Söze “karşılaştırma” anlamı katmıştır.
Uykusuzluktan gözleri kızarmıştı. Söze “neden ” anlamı katmıştır.
Öğrencilerden birkaçı bahçeye çıkmıştı. Tamlayan eki “-ın (-in)” yerine kullanılarak belirtili ad tamlamasında “tamlayan” görevi üstlenmiştir.
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde “-den” eki: “Kapıda bekleyenlerden birisi seni sordu.” cümlesindeki göreviyle kullanılmıştır?
A) Bu ilaçlar da mı yurtdışından getirtiliyordu?
B) Bu akşama işten geç çıkacağını sana da mı söylemedi?
C) Dün çıkan olaylardan sorumlu olan öğrenciler bunlar mıydı?
D) Eskişehir’den gelen arkadaşlarınla bizi tanıştırmayacak mısın?
E) Masadaki kitaplardan bazıları Rıfkı’ya mı ait?
ÇÖZÜM:”-den” eki soru cümlesinde “-in” tamlayan ekinin görevini üstlenmiştir. A,B,C,D’ de kullanıldığı cümleye “çıkma, ayrılma, uzaklaşma” anlamı katmıştır. CEVAP:E
TAMLAMA EKLERİ
Tamlayan (İlgi) Eki: Belirtili ad tamlamalarında “tamlayan” görevini üstlenen sözcüklere eklenerek ilgi öbeği kuran “-ın” ekine tamlayan eki denir.
Tamlanan (İyelik) Eki: Ad tamlamalarında “tamlanan” görevini üstlenen sözcüklere eklenerek “aitlik” bildiren “-i” ekine tamlanan eki denir.
Gözlerinin rengini unuttum.
NOT: Tamlayan eki “ilgi eki” diye de adlandırılır. Tamlanan eki “iyelik eki” diye de adlandırılır. “Ben” ve “biz” kişi zamirlerinde tamlayan”-im” eki,,tamlanan “-im,-imiz” eki olarak kullanılır.
Bizim arabamızın camı kırıldı.
ÖRNEK SORU:
“Başarının sırrı her zaman insanın içinde, çabasında ve sabrındadır.”
Yukarıdaki cümlede geçen sözcüklerden kaçı tamlanan eki almıştır?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
ÇÖZÜM:“… sırr-ı”, “… iç-i”, “ …çaba-s-ı”, “…sabr-ı” sözcüklerindeki “-ı,-i” ekleri tamlanan ekleridir. CEVAP:B
İYELİK EKLERİ
İyelik (Aitlik) Ekleri: Ad ve ad soylu sözcüklere eklendiğinde ; varlığın, nesnenin, kavramın kime, neye, kaçıncı kişiye ait olduğunu belirten eklerdir.
-Birinci tekil iyelik eki -(i)m :araba-m, ev-im
-İkinci ” ” ” -(i)n :.araba-n, ev-in
-Üçüncü ” ” ” -ı (-i,-u, -ü) :araba-s-ı, ev-i
-Birinci çoğul ” ” -(i)miz: araba-mız, ev-imiz
-İkinci ” ” ” -(i)niz :araba-nız, ev-iniz
-Üçüncü ” ” ” -ları (-leri):araba-ları, ev-leri
UYARI: Bir ekin iyelik eki olup olmadığını anlamak için, eki alan sözcükten önce uygun kişi zamirini (benim, senin ya da kendi) getirmek gerekir.Uygun kişi zamiri, eki alan sözcükle tamlama oluşturuyorsa “iyelik eki“ dir.
Arabanın camı kırılmış.
Altı çizili ek “senin” sözcüğüyle tamlama oluşturmuyor, iyelik eki değil tamlayan ekidir.
Kardeşin seni bekliyor.
Altı çizili ek “senin” sözcüğüyle tamlama oluşturuyor, iyelik ekidir.
UYARI: Belirtili ve belirtisiz ad tamlamalarında tamlanan görevindeki sözcüklerin aldığı ekler “iyelik eki”dir.
Arkadaşımın kalemi kayıp.
“Kalemi” sözcüğündeki “-i” eki üçüncü tekil iyelik eki-dir.
Arkadaşını bekliyormuş senin.
“Arkadaşını” sözcüğündeki “-ın” eki ikinci tekil iyelik ekidir.
NOT:Eşitlik Eki “-ce” aslında durum ekidir.Ancak yapım eki görevi üstlenmiştir
*Sence bu doğru mu? (sana göre)
*Çocukça davranma. (gibi)
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük iyelik eki almamıştır?
A) Bu işi yyapmam karşılığında bana ne vereceklerini ben de bilmiyorum.
B) Bu maçı mutlaka izlemem gerekir.
C) Ders çalışmam İçin her şey düşünülmüş.
D) Böyle devam ederse seninle bir daha konuşmam.
E) Onunla tartışman hiç de iyi olmadı.
ÇÖZÜM: A,B,C,E’ de “-m” ekleri iyelik eki olarak kullanılmış; çünkü ad soylu sözcüklere eklenmiş,D’de ise kişi eki olarak kullanılmıştır(eyleme eklendiği için). CEVAP:D
EYLEM ÇEKİM EKLERİ
1. Kip ekleri
A)Haber Kipleri
B) Dilek Kipleri
2. Kişi ekleri
KİP NEDİR?
Eklendiği eyleme “zaman” ya da “ dilek-istek” anlamı katan eylem çekim ekleridir. İkiye ayrılır.
A)Haber (Bildirme)Kipleri: Zaman anlamlıdır.
B)Dilek Kipleri: Dilek-istek anlamlıdır.
HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
Eklendiği eyleme “zaman” anlamı katar.
1.Görülen Geçmiş Zaman (-di)
Rıfkı sinemaya gitti.
2.Duyulan Geçmiş Zaman (-miş)
Rıfkı sinemaya gitmiş.
3.Şimdiki Zaman (-yor)
Rıfkı sinemaya gidiyor.
4.Gelecek Zaman (-ecek)
Rıfkı sinemaya gidecek.
5.Geniş Zaman (-r)
Rıfkı sinemaya gider.
DİLEK KİPLERİ
Eklendiği eyleme “dilek-istek” anlamı katar.
1.Dilek-Şart Kipi (-se)
Rıfkı sinemaya gitse…
2.İstek Kipi (-e)
Rıfkı’yla sinemaya gideyim.
3.Gerklilik Kipi (-meli)
Rıfkı sinemaya gitmeli.
4.Emir Kipi(-)
Rıfkı sinemaya gitsin.
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem farklı bir kiple çekimlenmiştir?
A) Her sabah bu saatte otobüse biniyorum, buradan.
B) Arkadaşları dün akşam da seni aradı.
C) Teyzemler yarın sabah Antalya’ya gidecek..
D) Böyle bir durumda bir daha onunla görüşemem.
E) Kardeşinize söyleyin,yarın bize uğrasın.
ÇÖZÜM:A’da “-yor” , B’ de “-dı”, C’ de “—ecek”, D’ de “–görüşebilirim ”in olumsuzu,yani geniş zaman “-r” ekleri haber kipleri; E’de ise “dilek kiplerinden emir kipi kullanılmıştır. CEVAP:E
KİŞİ EKLERİ
Eylemlerde kip eklerinden sonra gelerek hareketi kimin yaptığını ifade eder.
geliyor—um,
çalışmalı—sın,
yaptı–,
okusa—k ,
üzülür—üz,
koşacak—sınız,
yürüdü—ler
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin gerçekleştiricisi farklı kişidir?
A) Bu testleri çözüp bana göstereceksin.
B) Ödevini bitirmeden eve gitmesin.
C) Bu konuyu mutlaka tekrar etmelisin.
D) Bunun yanlış olduğunu en çok sen anlarsın.
E) Bu akşam sen de bize gelesin.
ÇÖZÜM: A,C,D,E’ de “-sin” ekleri ;2. tekil kişi ekleri olarak,B’de ise 3.tekil kişi eki olarak kullanılmıştır. CEVAP:B
** HEM İSİMLER HEM DE FİLLERE GELEN ÇEKİM EKLERİ
Ek-Fiil Kip Ekleri
Geniş Zaman Kipi (-dir)
Görülen Geçmiş Zaman Kipi (-di)
Duyulan Geçmiş Zaman Kipi (-miş)
Şart(koşul) Kipi (-se)
1.İsim soylu sözcüklere gelerek onların cümlede yüklem görevini üstlenmesini sağlayan eklerdir.
iyi—y-im, iyi—sin, iyi—dir, iyi—y-iz, iyi—siniz, iyi—dirler.
2.Basit zamanlı eylemlere gelerek birleşik zamanlı eylemler kuran eklerdir.
bil-iyor-du (Hikaye Birleşik Zaman)
gel-ecek-miş (Rivayet Birleşik Zaman)
gel-ir-se (Şart Birleşik Zaman)
UYARI:Ek-fiilin geniş zamanı birleşik zamanlı eylem kurmaz;kullanıldığı cümleye olasılık ya da kesinlik an-lamı katar.
Annem eve gitmiştir.(Olasılık)
Ders bitmiştir,test çözebiliriz..(Kesinilik)
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisi yüklemine göre diğerle-rinden farklıdır?
A) Arkadaşlarının en çok sevdiği öğrenciydi Rıfkı.
B) Bunun farkında olmaktan da çok hoşlanıyordu.
C) Öğretmenlerimizin hemen hepsi de onu çok severdi.
D) Sanırım , bugüne kadar kimseyle bir kavgası da olmamıştı.
E) Yıllar sonra hepimiz onu sürekli gülen,dost canlısı olarak hatırlayacağız.
ÇÖZÜM: A’da “Arkadaşlarının en çok sevdiği öğrenciydi.”yüklemi ekeylem kip eki almış ad soylu söz öbeği ile;B’de “-yor-du”, C’de “-r-di”, D’de “-mış-tı”, E’de “-ceğiz” kipleriyle çekimlenmiş eylemler cümlelerin yüklemlemi olmuştur. CEVAP:A
YAPIM EKLER
İsim ya da eylem kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da eylem türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ,yapısını ya da türünü değiştirir. Her zaman çekim eklerinden önce gelir.
Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde sözcük denir. Eğer sözcük yapım eki almamışsa basit yapılıdır.( Sözcük çekim eki alsa da basittir.)
1)İsimden İsim Yapım Ekleri : İsim köklerine veya gövdelerine gelerek onlardan isim türetir.
*lık :kömür-lük, göz-lük , kulak-lık …
*lı :Şehir-li , para-lı , ağaç-lı , baş-lı …
*sız : su-suz, para-sız, ev-siz,
*cü : göz-cü, sanat-çı, yol-cu, simit-çi,
*ce :Türk-çe , İngiliz-ce
*msı :acı-msı ,ekşi-msi
*sal : kum-sal , kadın-sal
*ıt : yaş-ıt
*cağız: kız-cağız çocuk-cağız
*cık : az-ı-cık küçük-cük
2)İsimden Fiil Yapan Ekler :İsim köklerine veya göv-delerine gelerek onlardan fiil türetir.
*la : su-la-, taş-la-, uğur-la-
*l : doğru-l-, sivri-l-
*a : kan-a-, yaş-a-, tür-e-, boş-a-
*da : fısıl-da, horul-dagürül-de
*et : yön-et-, göz-et-
*ımsa :az-ımsa-, benim-se-,küçü(k)-mse-
*kır : fış-kı-r, hay-kır-
*lan : ev-len-, rahat-la-
*sa : su-sa-, garip-se-, önem-se-
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi isimden türemiş bir fiildir?
A) Adamın kesilen parmağı durmadan kanıyordu.
B) Bu duruma hepimiz çok üzüldük.
C) O, hepimizin takdirini toplayan bir öğrenciydi.
D) Onunla bu konuda bir daha görüşmeyeceksin.
E) İş için dilekçeyle başvurun, diye yazıyordu.
ÇÖZÜM: A’da “kan-a-“ sözcüğün kökü isim; B’de “üzül” sözcüğünün, C’de “öğren-ci” sözcüğünün, D’de “gör-üş” sözcüğünün, E’de “yaz-“ sözcüğünün kökleri ise fiildir.. CEVAP:A
3)Fiilden Fiil Yapan Ekler :Fiil soylu sözcüklerden yeniden fiil yapan eklere denir.
*dır : gül-dür, yap-tır, koş-tur,
*ala : kov-ala, silk-ele,
*er : gid-er, çık-ar,
*ın : gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n,
*r : kaç-ır, bat-ır, iç-ir,
*ş : gör-üş, uç-uş, gül-üş,
*t : uza-t, sap-ıt, korku-t, üşü-t,
4)Fiilden İsim Yapan Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim yapan eklere denir.
*ca : düşün-ce, eğlen-ce
*ak : yat-ak, kaç-ak, dur-ak,
*gan : çalış-kan, unut-kan, kay-gan
*gıç : bil-giç, dal-gıç, başlan-gıç
*-i : yaz-ı, öl-ü, yap-ı, çat-ı, kok-u, doğ-u
*-ik : kes-ik, aç-ık, göç-ük,
*-im : say-ım, seç-im, öl-üm, ölç-üm
*-nç : gül-ünç, sev-inç
*-ır-er : gel-ir, gid-er, oku-r,
*-ıt : geç-it, yaz-ıt, ölç-üt,
ÖRNEK SORU:
“Türkçedeki “-a” eki isimden fiil veya fiilden isim yapabilen eklerdir.
Aşağıdakilerden hangisinde “-e, -a” ötekilerden farklı bir görevdedir?
A) Yıllarca katlandığı kocasını bu yaşta boşadı.
B) Dizindeki yarayı biraz eşince dizi kanadı.
C) Uyumadan önce sınavından iyi bir not almayı diledi.
D) Okul şehir merkezindeydi ama yolu sapaydı.
E) Ünlü bir yönetmenin çektiği bir filmde oynadı.
ÇÖZÜM: A’da “boş-a-“ sözcüğün, B’de “kan-a” söz cüğünün, C’de “dil-e” sözcüğünün, E’de “oyun-a”sözcüğünün kökü isim; D’de ise “sap-a sözcüğünün kökü fiildir.. CEVAP:D
EKLER İLE İLGİLİ GENEL UYARILAR
1) 1.tekil kişi iyelik ekiyle,bu eke benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır.
*Arabası yandı. (3.t.k.iyelik eki)
*Arabayı yaktı. (İsmin –i hali)
*Bu yapı 80 yıllktır (FİYE)
2)Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmez.Fakat isim çekim eklerinden olan “-de” ve “-den” hal ekleri eğer sıfat olarak kullanılırsa yani sıfat yapımında görev alırsa o zaman ismin anlamını değiştirir ve yapım eki olur.
*Sinemada geliyorum. (Çıkma durum eki)
*Haşmet gibi bir candan arkadaşım yok. (yapım eki-dir.)
*Sende bir şeylerim kaldı.(Bulunma durum eki)
3)1.Tekil kişi iyelik eki olan ”-m” ile bu eke şekilce benzeyen diğer ekler birbiri ile karıştırılmamalıdır.
*Bir dilim ekmek verir misin? (FİYE)
*Bu işten dilim çok yandı. (İyelik eki)
*Ama ben daha çok küçüğüm. (Ek-fiil)
*O benim arabam. (Tamlama eki)
*Eskişehir’den dün geldim.(Kişi eki)
4)2. kişi iyelik eki olan -n ile buna şekilce benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır.
*Aklın neredeydi? (iyelik eki)
*Bu yıl ekin ekmeyeceğiz. (FİYE)
*Buraya gelin. (kişi eki)
*Yurdun soruları bitmiyor. (İlgi hal eki)
5)İsim-fiil eki olan -ma,-me ile olumsuzluk eki karıştırılmamalıdır.
*Yürümeyi severim.(İsim-fiil)
*Artık benimle konuşma.(olumsuzluk eki)
6) “l” fiilden fiil yapım ekiyle “l” isimden fiil yapım eki birbirine karıştırılmamalıdır.
*Artık günler kısaldı.(İFYE)
*Bardak kırıldı.(FFYE)
7) “ş”filden fiil yapım ekiyle (işteşlik eki), “ş” fiilden isim yapım eki (isim-fiil) birbiriyle karıştırılmamalıdır.
*Hep birlikte gülüştüler.(FFYE) (işteşlik eki)
*Bakışların beni heyecanlandırıyor.(FİYE) (isim-fiil)
UYARI:Karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı veriyorsa“işteşlik eki” dir.
UYARI: İİYE olan “-cı” ile FİYE “ici” birbiriyle karıştırılmamalıdır.
* Yolcu var mı?(İİYE)
* Kalıcı bir işin yok mu?(FİYE)
8)FİYE olan “-sal” ile İİYE olan “-sal” birbiriyle karıştırılmamalıdır.
*Kumsal (İİYE ) *Gör-sel (FİYE)
9)İsimden fiil yapan “-imse” ile F.F.yapan “-imse” karıştırılmamalıdır.
*Ben-imse (İFYE) *Gül-ümse (FFYE)
10)Türkçede önce yapım eki sonra çekim eki gelir.
*Kork-u-yor-um *taşlıklar
Bunun istisnaları da olabilir.
*Annemsiz gitmem.
11)Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir.
*Gözcülük, korkulu, dalgalı, ışıksız, örtülü…
ÖRNEK SORU:
Seni bir kilimin nakışlarında
Devlerin şimşekli bakışlarında
Kanı sevgi olan haritaların
Göklerin uzayan yokuşlarında
Bulamaz ayağı prangalılar
Yukarıdaki dizelerde aşağıdakilerden hangisi yoktur?
A) Yapım eki almış birden çok sözcük
B) İyelik eki almış sözcük
C) Fiilden türemiş ad
D) Birden çok çekim eki almış sözcük
E) Gövdeden türemiş fiil
ÇÖZÜM: (A ) “bak-ış,sev-gi,uz-a-y-an” sözcükleri yapım eki almıştır, (B) “bakışlar-ı,yokuşlar-ı” sözcükleri iyelik eki almıştır, (C) “bak-ış-lar-ı” sözcüğünün kökü fiildir, (D) “nakış-lar,dev-ler,ayak-ı”sözcükleri çekim eki almıştır; gövdeden türemiş fiil yok, “bul-a-ma-z” birle-şik yapılı eylemdir. CEVAP:E
YAPI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER
1.Basit(Kök) Sözcükler:
-Yapım eki almamıştır.
-Çekim eki alabilir.(Sıfatlar ve zarflar çekim eki al-maz.)
Gözüne toz kaçmış.
2.Türemiş Sözcükler:
-Yapım eki almıştır.(Türemiş zamir yoktur.)
-Çekim eki alabilir.(Sıfatlar ve zarflar çekim eki almaz.)
Gözlüğünü kitaplıktan getirtmiş
3.Birleşik Sözcükler:
En az iki sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kav-ramı karşılamak üzere birleşip kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklerdir.
ÖRNEK SORU:
I. Soğuk iklimlerin insanları açık tenlidir.
II. Yalnız geçirdiği günlerin acısını hissetti.
III. Beni yanlış anlamayın sakın, hayıflanıyorum işte.
IV. Susuz bir yazdı, çiftçiler yine üzüldü.
V. Gitme, diyorum; oralar tehlikeli.
Yukarıdaki altı çizili sözcüklerden hangisi basittir?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÇÖZÜM: I’de “soğu-k-“ , II’de “yalın-ız” ,III’te “yanıl-ış”, IV’te “su-suz”sözcükleri türemiş; V’te ise “de-yor-um” söz- cüğü ise yapım eki almadığı için basittir. CEVAP:E
BİRLEŞİK SÖZCÜKLER
En az iki sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kavramı karşılamak üzere birleşip kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklerdir.
Birleşik sözcükler değişik şekillerde oluşur. Bazıları isim tamlamalarının kaynaşmasıyla , bazılarının da sıfat tamlamalarının kaynaşmasıyla oluşur.
Birleşik sözcükleri şu şekilde sıfatlandırılır
A)ANLAMSAL KURULUŞLARINA GÖRE BİRLEŞİK SÖZCÜKLER
B)BİÇİMSEL KURULUŞLARI (YAPILIŞLARI) BAKIMINDAN BİRLEŞİK SÖZCÜKLER
A)ANLAMSAL KURULUŞLARINA GÖRE BİRLEŞİK SÖZCÜKLER
1)Her iki sözcük de gerçek anlamını yitirebilir.
*Kuşburnu içer misin?
2)Sözcüklerden yalnız biri anlamını yitirmiş olabilir.
*Eskişehir e gittin mi?
UYARI:Sözcükler birleşirken sözcüklerden bir dahi gerçek anlamını yitirirse birleşik sözcük bitişik yazılır.
3)Her iki sözcük de gerçek anlamını koruyabilir:
*Bu ayakkabı ne kadar?
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerden hangisindeki birleşik sözcük diğerlerinden farklı bir yolla oluşmuştur?
A) Bahçeden çok güzel hanımeli kokusu geliyordu.
B) Yeryüzü yemyeşil olmuştu yine.
C) Camın kenarındaki devetabanı herkesin ilgisini çekiyordu.
D) Öğle yemeğinde kadınbudu,pilav ve salata varmış.
E) Uzun süredir imambayıldı yapılmıyor nedense.
ÇÖZÜM: (A ) da “hanım+ eli” , (B) de “yer+yüzü”, (C) de “deve+tabanı” , (D) de “kadın+budu” sözcükleri ad tamlaması ya da anlam olayı yoluyla; (E) de “imam +bayıldı” ise cümle biçiminde ya da tür değişimi yoluyla oluşmuştur. CEVAP:E
B)BİÇİMSEL KURULUŞLARI (YAPILIŞLARI) BAKIMINDAN BİRLEŞİK SÖZCÜKLER
1)İsim Tamlaması Yoluyla:
*Balayına nereye gidecekler?
2)Sıfat Tamlaması Yoluyla:
*Eskişehir’e ne zaman gideceksiniz?
3)İyelik Ekinin Kaynaştırması Yoluyla:
*O bağrıyanık bir annedir.
4)İki Çekimli Fiilin Kaynaşması Yoluyla:
*Dedikodu yapanları sevmem.
ÖRNEK SORU:
“Kimi zaman sıfat tamlamaları kalıplaşarak birleşik isim oluşturur.”
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük bu yolla oluşmamıştır?
A) Sıradağlar, Akdeniz bölgesini boydan boya kaplar.
B) Yenilik arayışı olan sanatçılarımız hep bu yüzyılın sanatçılarıdır.
C) Ortaçağ, Batı”da bilimin ve felsefenin gelişmediği bir çağ olmuştur.
D) Koşuklar, daha çok aşkı ve ilkbahar sevincini anlatırdı.
E) Evleri sarıp sarmalayıp gelinduvakları, çiçek açmıştı.
ÇÖZÜM: A,B,C,D de sıfat tamlamaları kalıplaşa-rak birleşik isim oluşturmuş,E’de ise “gelinduvakları” belirtsiz ad tamlaması biçiminde oluşmuştur. CEVAP:E
